Tradycje policyjne przed rokiem 1919
Podkarpacie to dziś jeden z najbezpieczniejszych regionów kraju. Patrząc jednak przez pryzmat całości dziejów tej części Polski, należy podkreślić, że to sytuacja wyjątkowa. Przez stulecia bowiem, mieszkanie na tym terenie – na pograniczu państwa – wiązało się z wysokim ryzykiem. Niebezpieczeństwo wzmagały niepokoje w sąsiednich państwach ale też trudny teren, na którym często szerzyło się rozbójnictwo. Tych dawnych rozbójników nazywano tu najczęściej beskidnikami - od nazwy granicznych gór albo z węgierska – tołhajami.
Sytuacja na pograniczu wymagała szczególnej dbałości o bezpieczeństwo. Dowodzą tego dzieje tutejszych formacji policyjnych. Od początków polskiej państwowości funkcjonowały tutaj formacje i specjalni urzędnicy zajmujący się ochroną ludności i ściganiem złoczyńców. Organizowane były przez władców i urzędników królewskich, ale też przez wspólnoty lokalne. To właśnie tutaj, na terenie obecnego województwa podkarpackiego, a głównie w południowych powiatach dawnych ziemiach przemyskiej i ruskiej oraz wschodnich części krakowskiej, w XVII wieku powstały oddziały specjalizujące się w tej służbie. Tych staropolskich, podkarpackich, dawnych policjantów nazywano smolakami, harnikami albo żołnierzami prezydium. Powoływała je na sejmikach szlachta zamieszkująca te ziemie.
Pierwszą formacją na tym terenie, którą uznać można za policyjną według dzisiejszych kryteriów (umundurowaną i zorganizowaną na wzór wojskowy, której zakres działania był zawężony do spraw bezpieczeństwa i porządku publicznego) była Cesarsko-Królewska Żandarmeria Krajowa. Powstała ona (1849-1850) w czasie zaborów we wszystkich krajach imperium Habsburgów. W miastach Podkarpacia funkcjonowały jej dowództwa powiatowe i posterunki. W warunkach autonomii galicyjskiej, kiedy powstały warunki do rozwoju życia narodowego, od żandarmów wymagano znajomości miejscowego języka. Dlatego do formacji tej przyjmowano wielu Polaków, którzy stawali się profesjonalistami w policyjnej służbie. Ludzie ci stanowili potem trzon kadry Policji Państwowej II Rzeczypospolitej. W miastach na tym obszarze obok Żandarmerii, funkcje policyjne wykonywały też policje miejskie - organy samorządów miast.
Już 100 lat temu promowano etos policyjnej służby. Funkcjonariusze niosą pomoc zaginionemu wędrowcy.Ilustracja z kalendarza C.K. Żandarmerii Krajowej na 1918 r.
Ustawa o Policji Państwowej uchwalona 24 lipca 1919 r. zaczęła obowiązywać na terenie byłej Galicji z dniem 1 grudnia 1919 r. Od czasu odzyskania niepodległości do tego momentu, najważniejszą formacją, która wykonywała tutaj zadania policyjne była Żandarmeria Polska. W listopadzie 1918 r. Polska Komisja Likwidacyjna powołała do życia Straż Bezpieczeństwa (zw. też Strażą Ziemską). Po kilku tygodniach Straż Ziemska została przekształcona właśnie w Żandarmerię. W czasie rocznej działalności Żandarmerii zbudowana została kadra oraz struktury powiatowe. W grudniu 1919 r. zostały one przekształcone w komendy powiatowe, komisariaty i posterunki Policji Państwowej.
Fragment pisma Komendanta Policji Państwowej na Małopolskę w sprawie przekształcenia Żandarmerii w Policjię Państwową na obszarze byłej Galicji.
Fotografie: Jahrbuch fur die k.k. Gendarmerie dur das Jahr 1918, Wiedeń 1918; Archiwum Państwowe w Krakowie, Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Krakowie, sygn. 1, Akta Prezydialne 1919.
MS